نجم الثّاقب

چکیده

بازی نقش ویژه ای در شکل گیری شخصیت کودک، احساسات، عواطف و نیز سبک زندگی او ایفا می کند. امروزه سبک بازی ها از بومی به مجازی تغییر یافته و محبوبیت زیادی در بین کودکان دارد. پس ضروری است که خانواده ها نظارت و توجه ویژه ای به بازی های مجازی کودکان خود داشته و از اثرات مثبت و منفی این بازی ها آگاه باشند. افزایش خلاقیت، تقویت تمرکز، آشنایی با شیوه عملکرد رایانه، اطمینان و اعتماد به نفس از جمله آثار مثبت این بازی ها می باشد.از اثرات منفی این بازی ها نیز می توان به اختلالات خواب، پرخاشگری و خشونت، انتقال ارزش های منفی، آسیب های نخاعی، چشمی و گردن، اعتیاد و وابستگی به بازی و عقب ماندن از دیگر فعالیت ها از جمله افت تحصیلی اشاره نمود. اثرات مخرب و منفی این بازی ها  بیشتر از تأثیرات مثبت آن می باشد که در این میان والدین با نظارت و دقت بیشتری بر موضوع، محتوا، مدت زمان بازی کودک می توانند نقش کلیدی در کاهش این تأثیرات منفی بر رشد جسمی و ذهنی کودکان خود داشته باشند.

کلیدواژه ها:

بازی، بازی رایانه ای، کودک، انواع بازی، ویژگی بازی، آثار بازی

مقدمه

بازی فعالیتی هدایت شده و هدفمندکه به صورت آزاد و لذت بخش انجام می گردد و از طریق آن توانایی و استعدادها، احساسات و عواطف کودک با کسب مراتبی از شناخت بروز و ظهور می یابد. بازی از نیازهای فطری کودکان است و در شکل گیری شخصیت آنان تأثیر بسزایی دارد با توجه به پیشرفت های عصر حاضر و تغییر سبک زندگی، بازی های بومی جای خود را به بازی های مجازی داده اند و جایگاه ویژه ای در زندگی کودکان ما دارند، یکی از مهمترین وجوه بازی های رایانه ای تأثیرگذاری بر مخاطب بدون فعال سازی خودآگاه اوست، امروزه با توجه به فراوانی و دسترسی آسان به وسایل بازی های مجازی از جمله موبایل، تبلت، لب تاپ، و … ضروری است که والدین از آثار این بازی ها آگاهی یابند تا بهتر بازی های فرزندان خود را کنترل و مدیریت کنند.

گرچه تاریخچه ی بازی های رایانه ای به دهه ی 1970 بر می گردد اما در مدت کوتاهی پس از پیدایش،  تحولات عمیق و اساسی در نظام تفریحات و سرگرمی کودکان به وجود آورده و در حال حاضر به گسترده ترین و سودآورترین حرفه ها در صنعت سرگرمی کودکان تبدیل شده است.

در تحقیق حاضر برآنیم تا با ساختاری جدید به توصیف و تحلیل آثار مثبت و منفی بازی های مجازی بر رشد جسمی و ذهنی کودکان(3-9 سال) بپردازیم.

مفهوم شناسی

بازی

هرکاری که مایه ی سرگرمی باشد؛ رفتار کودکانه و غیر جدی برای سرگرمی، کار تفریحی، لهو. (دهخدا، 1372، ج3، ص 3564)

بازی رایانه ای یا ویدئویی

نوعی از رسانه های تعاملی هستند که توسط یک دستگاه الکترونیکی مجهز به پردازشگر یا میکروکنترلر انجام می شوند. بسیاری از بازی های ویدئویی به دلیل تولید تصویر متحرک با قابلیت نمایش روی صفحه نمایشگر رایانه، بازی رایانه ای نیز محسوب می شوند اما این بازی ها صرفا محدود به رایانه نیستند و اکنون بر روی بسیاری از دستگاه های دیجیتال از تلویزیون گرفته تا تلفن همراه اجرا می شوند.

رابطه بازی با لهو و لعب

لعب در لغت به معنای بازی است و لهو آن چیزی است که انسان را از آنچه که برای او لازم و مهم است باز می دارد، به معنای دیگر لهو به معنای مشغول شدن توأم با غفلت است اما در بعضی از کتاب های لغت لهو را به معنای لعب دانسته اند و چون لعب چیزی است که نفس آدمی را به سوی خود جذب نموده و از کارهای عقلایی و واقعی و دارای اثر باز می دارد یکی از مصادیق لهو هم خواهد بود. ( معین، 1358، ج2، صص 461 و 443)

معنای اصطلاحی بازی در علم جامعه شناسی

فعالیتی که با میل و اختیار و با هدف سرگرمی و تفریح در اوقات فراغت انجام می شود بازی نام دارد.(سایت ویکی پدیا، 23/8/2015) بنابراین تعریف بازی دارای ویژگی های زیر است:

1- بازی، فعالیتی اختیاری است.

2- کودک می تواند آن را به دلخواه خود رها کند و به فعالیت دیگری بپردازد.

3- بازی برای کودک خوشایند، لذت بخش و سرگرم کننده است.

4- بازی کودک، ساعت کار و وقت معین ندارد.

5- در بازی از کشمکش و پرخاش خبری نیست. (همان)

بازی در اسلام

معادل بازی در لغت عرب کلمه لعب است.(دهخدا، 1373، ج 12، ص17389) صاحب کشاف می گوید لعب یعنی کرداری از او سرزد که از آن کردار مقصود صحیحی حاصل نشد. واژه های لهو(مشغولیت به باطل) و لغو و عبث (بی اهمیت و بیهوده) نیز با لعب دارای معنای نزدیکی هستند.

واژه لعب فقط یک بار برای کودکان و بدون مدح و ذم به کار رفته است. آنجا که برادران یوسف به پدر گفتند:«أرسِلهُ مَعَنا غَداً یَرتَع وَ یَلعَب؛ او را فردا همراه ما بفرست تا تفریح و بازی کند.»(یوسف، 12)

اما در موارد بسیاری برای زندگی دنیا و مشغولیت انسان ها به آن گونه ای که از آخرت باز مانده اند به کار رفته و همراه با سرزنش الهی است:«إعلَموا إنَّمَا أَلحَیاهَ أَلدُّنیَا لَعِبٌ وَ لَهوٌ … وَ مَا أَلحَیَاهَ أَلدُّنیَا ألا مَتَاعُ الغُرُور» (حدید،20) بدین سان کل زندگی دنیا در سنجش با زندگی آخرت، بازیچه و فریبی بیش قلمداد نشده است.

بازی در دو نگاه

مفهوم بازی بر خلاف تصور بسیاری از افراد تنها به معنای شوخی و فانتزی نیست بلکه بسیار جدی و اثرگذار است. بازی یکی از شیوه های مهم آموزش سبک زندگی، جامعه پذیری، انتقال مفاهیم، تغییر نگرش، افزایش مهارت، تفریح و گذران وقت، ایجاد مشغله ی ذهنی، ارتقای توانمندی فردی و گروهی، کنترل هیجانات، اقناع مخاطب، تغییر ارزش ها و جابه جایی خوب و بد در ذهن بازیگر، ایجاد ذائقه جدید و … است.

مفهومی با این همه کارکرد متفاوت که آثار مثبت و منفی متعددی دارد را نباید بازی گرفت؛ برعکس باید آن را بسیار جدی به ویژه برای کودکان تلقی کرد. آنچه از نظر یک بزرگسال، صرفا یک بازی کودکانه است، در نظر یک کودک، تمامی لذت و هستی و دارایی اش تلقی می شود. برای همین است که اگر فرزندمان مشغول یک بازی پرهیجان و جدی باشد، گاهی چنان در دریای بازی غرق می شود که متوجه نمی شود در اطرافش چه می گذرد و اگر او را بارها با صدای بلند صدا بزنیم، حتی صدای ما را هم نمی شنود چه رسد به اینکه عکس العمل مناسبی نشان دهد. پس یادمان باشد «بازی» «بازی» نیست.

چیستی واژه مجازی

مفهوم«مجازی»، بسیار غیر مجازی و کاملا حقیقی است، بر خلاف احساسی که از واژه «مجازی» در ذهن تداعی می شود که انگار با مفهومی غیر واقعی مواجهیم، فضای مجازی امتداد زندگی حقیقی است و حتی گاهی نقطه شروع بسیاری از تعاملات و اتفاقات دنیای محسوس و ملموس ماست. جالب است بدانید که واژه ی «فضای مجازی» یک ترجمه ی غیر دقیق و غلط انداز از معادل لاتین آن است. در واژگان لاتین، مفهوم «virtual space» در مقابل مفهوم «Actual space » مطرح می شود.( حسینی و حق پناه، 1394، ص 107)

این مفهوم به غیر ملموس بودن و نامحسوس بودن این فضا در برابر فضایی که همه چیز در آن ماهیت مادی و عینی و سه بعدی دارد اشاره داشته و اصلا این فضا را « مجاز» در برابر « حقیقت » نمی داند. (همان) پس مواظب باشیم مرتکب این خطا نشده و فضای مجازی را کاملا حقیقی بدانیم و به آثار و تبعات واقعی آن بر زندگی ملموس خود و فرزندمان دقت کنیم.

اهمیت بازی

بازی در سال های اولیه نقش حیاتی برای کودک دارد زیرا علاوه بر شادی، برای رشد جسمی کودک اهمیت زیادی دارد. در روایات معصومین نیز به این موضوع اشاره شده چنان که امام صادق علیه السلام توصیه نمودند که فرزندت را رها کن تا 7 سال بازی کند. بازی دارای ارزش های مهمی است که می توان با کمی تأمل به درستی و نقش مهم آن در رشد روانی کودک پی برد. آن ارزش ها عبارتند از: ارزش جسمانی، درمانی، اجتماعی، اخلاقی، آموزشی و … .

از طریق بازی، والدین می توانند بسیاری از مفاهیم دینی و علمی از قبیل آموزش آداب زندگی، احکام، احادیث و اصول دینی را به کودک بیاموزند. بازی ها با توجه به محتوای آن ها و گرایش های کودک از احوال درونی او نشأت گرفته و انواع مختلفی از قبیل: تقلیدی، نمایشی، نمادی، تخیلی، الکترونیکی و … دارد. اما مسئولیت والدین در زمینه بازی کودک از دیدگاه اسلام این است که مکان و زمینه ی مناسبی برای کودک فراهم کنند، همچنین با کودکانشان همبازی شوند. پیامبر گرامی اسلام نیز به والدین سفارش نموده اند که باید با کودکان کودکی کنید و نزد هرکسی کودک هست باید با او همبازی شود. خود ایشان با حسنین همبازی می شدند. شاید علت آن بود که نگذارند کودکان ناباب با ان ها بازی و معاشرت کنند.

انواع بازی های رایانه ای

1- آموزشی – تعلیمی

بازی های طراحی شده برای آموزش یک موضوع علمی یا یک مهارت است. بسیاری از بازی های شبیه سازی شده را می توان زیرمجموعه ی این نوع بازی ها دانست که فرد در آن مهارت هایی مثل رانندگی، موسیقی یا رقص و … را می آموزد همچنین بازی های ورزشی را در اصل باید زیرمجموعه ی این ژانر حساب کرد. مثل بازی f:fa ، pes، هدف در این بازی ها تمرین یک ورزش یا مهارت، آموختن موضوعات علمی می باشد. ( همان، ص 110)

2- راهبردی(استراتژیک)

این ژانر شامل بازی هایی است که بازیکن تلاش می کند با مدیریت منابع، انتخاب های صحیح و مدیریت بحران چگونه مرحله به مرحله، پیشرفت کند و به هدف نهایی خود که می تواند غلبه بر دشمنان یا چیز دیگری باشد، برسد. مثل بازی  clash of clans . هدف در این بازی ها یادگیری تفکر عقلایی مبتنی بر هزینه، فایده، پرورش تفکر استراتژیک می باشد. (همان)

3- اکشن – ماجرایی

بازیکن در برخی از این بازی ها در نقش ماجراجو، یک سری حوادث را پشت سر می گذارد که به آن بازی های ماجراجویی گفته می شود. در برخی بازی ها هم بازیکن باید با حرکات سریع و واکنش های به موقع –البته به صورت مجازی- به مرحله بعد برود. امروزه این دو گونه بازی در بسیاری از بازی ها ترکیب شده اند و گونه ی اکشن – ماجرایی را به وجود آورده اند. عمده ی بازی های این ژانر در صحنه ها و اعمال خشن از جمله تیراندازی، مبارزه با هیولا، کشتن دشمنان و … هستند خلاصه می شود، مثل بازی مبارزه در خلیج عدن.

هدف در این بازی ها افزایش سرعت و دقت در عکس العمل، دنبال کردن و به پایان رساندن یک داستان، انجام فعالیت های خشونت آمیز می باشد. (همان)

4- معمایی

این گونه بازی ها که سابقه ای قدیمی تر از بقیه دارند با محوریت کشف و حل معما طراحی شده اند و در آن بازیکن باید دنبال کشف یک گنج نقشه ی قدیمی، قاتل و … باشد یا گونه های مختلفی از معما را حل کند تا به امتیاز و مرحله ی نهایی برسد. مثل بازی ماشین رانی.

هدف در این بازی ها تقویت تفکر منطقی، پرورش ذهن از طریق حل معما می باشد. (همان، ص 111)

5- نقش آفرینی

در این نوع بازی شخص در قالب یک کاراکتر معمولا خیالی، ایفای نقش می کند و می تواند خود را قوی تر کرده یا مرحله به مرحله قابلیت های جدیدتری پیدا کند. همچنین می تواند شخصیتی مجازی داشته باشد که ممکن است با آنچه در دنیای واقعی هست کاملا متفاوت باشد و با آن شخصیت به ارتباط با شخصیت های مجازی دیگر بپردازد. این گونه بازی ها معمولا به دلیل درگیر کردن تخیل بازیکن و هم ذات پنداری وی با شخصیت مجازی تأثیرات زیادی بر جای می گذارد. مثل بازی GTA .

هدف در این بازی ها، آموزش سبک زندگی، انتقال پیام های فرهنگی، هویت یابی مجازی می باشد. (همان)

6- سکویی(پلت فرعی)

بازی های سکویی بازی هایی هستند که شخصیت آن می تواند بدود و از روی موانع بپرد و … . این گونه بازی ها مراحل بسیار زیادی دارند و از پیچیدگی چندانی در داستان و گرافیک برخوردار نیستند. بسیاری از بازی های تلفن همراه از این دسته بازی ها هستند. مثل بازی قارچ خور.

اهداف این بازی، کسب امتیاز بیشتر و رکورد شکنی- سرگرم شدن است. (همان)

ویژگی های بازی های رایانه ای

بازی های رایانه ای دارای ویژگی هایی می باشد از جمله:

1-  تعاملی بودن

رسانه های قدیمی تر مثل کتاب، نشریات، رادیو، موسیقی، برای ارائه ی محتوای خود از جریان یک طرفه ی انتقال پیام استفاده می کنند. این جریان یک طرفه که از سمت تولید کننده ی پیام به سمت مخاطب در جریان است نمی تواند در لحظه، واکنش مخاطب را در نظر بگیرد و بر مبنای آن نوع و جهت پیام را تغییر می دهد، برای مثال زمانی که مخاطبان مطلبی از یک نوشته یا کتاب را می خوانند و از بخش هایی از آن نوشته انتقاد دارند نمی توانند این نقد را به نویسنده منتقل کنند. از طرفی نویسنده نیز به زودی متوجه انتقاد خواننده نمی شود تا بتواند فرصتی برای توضیح و یا تصحیح متن خود پیدا کند و در بهترین حالت ممکن در چاپ بعدی این تغییرات را اعمال خواهد کرد.

در بازی های ویدئویی مخاطب مستقیما با فرآیند تولید و انتقال پیام درگیر است و نقشی فعال دارد، خاصیت تعاملی بازی های ویدئویی باعث می شود پیام در کوتاه ترین زمان و با تأثیرگذاری بیشتری منتقل شود. و در ذهن بازیکن جای بگیرد.

2- تکرارپذیری

از ویژگی های بازی های ویدئویی تکرار پذیری آن هاست. سازندگان بازی های ویدئویی با تعریف مراحل متعدد برای یک بازی، روش های مختلف برای انجام آن (مثل روش انفرادی، گروهی، آنلاین) یا تعیین سطوح سختی بازی(آسان، توسط، حرفه ای) باعث می شوند تا مخاطب برای انجام چند باره ی بازی و تکرار آن ترغیب شود. به این ترتیب اثر پیام های نهفته در بازی ماندگار می شود.(همان)

3- آموزشی

بسیاری از مردم بازی های ویدئویی را رسانه ای جدی قلمداد نمی کنند و آن را صرفا وسیله ای برای سرگرمی کودکان و نوجوانان می پندارند، اما دو ویژگی ذکر شده - تعاملی بودن و تکرارپذیری- بازی های ویدئویی را به رسانه ای تأثیرگذار و جدی تبدیل کرده است. بازی های ویدئویی برای ارائه پیام ها و سبک زندگی مدنظر خود به مخاطب از «سرگرم آموزی» استفاده می کنند.

مخاطب بازی های ویدئویی ضمن انجام بازی، اصطلاحات جدیدی در مورد اشخاص، تاریخ، جغرافیا و دیگر مسائل علمی می آموزد و مهارت های متنوعی را تمرین می کند. مثلا در حین بازی های استراتژیک می تواند با تاریخ و جغرافیای تمدن های مختلف و جنگ ها و پادشاهان آن ها آشنا شد و با انجام بازی های شبیه سازی، ورزشی یا یک مهارتی خاص مثل خلبانی، اتومبیل رانی، یا فوتبال را یاد گرفت.(همان)

تأثیرات بازی های مجازی

به دلیل افزایش محبوبیت بازی های مجازی در بین کودکان و از طرفی نگرانی خانواده ها از بازی کردن فرزندانشان همواره این سوال مطرح است که بازی های مجازی چه اثراتی بر ذهن و جسم کودک می گذارد؟ مثبت یا منفی؟ ما در این قسمت به بررسی برخی از اثرات مثبت و منفی این بازی ها می پردازیم.

1-  تأثیرات مثبت بازی های مجازی

انجام بازی های ویدئویی و رایانه ای می تواند توانایی های ذهنی ویژه ای را در کودکان ارتقا بخشد که شمال موراد ذیل می شود.

1-1- تعلیمی

بازی های الکترونیکی به دلیل برخوردار بودن از گرافیک سطح بالا، به کارگیری حواس مختلف، داشتن سطوح مختلف از ساده تا دشوار و …، در مقایسه با تعلیم سنتی از کارایی بالاتری برخوردار است و می تواند ابزار مناسبی برای افزایش یادگیری شاگردان بی علاقه به درس یا دانش آموزان ضعیف از نظر درسی و نیز دانش آموزانی که دچار اختلال در یادگیری هستند استفاده نمود. (منطقی، 1380، ص214)

1-2- خلاقیت

بازی های رایانه ای به دلیل دارا بودن برخی از ویژگی ها از جمله انعطاف پذیر بودن، سیال بودن، یافتن و حل مسأله باعث افزایش خلاقیت در کودکان می شود. (همان)

1-3- تمرین و تقویت تمرکز

بعضی از بازی های ویدئویی به سرعت بالایی از پاسخ نیاز دارد که میزان آن برای دست یابی به عملکرد خوب ممکن است به چند صد پاسخ برسد. با چنین سرعت های بالایی در پاسخ دهی هیچ فرصتی برای پرداختن به افکار پریشان باقی نمی ماند و سطح بالایی از تمرکز لازم می شود.

1-4- حل مسأله از طریق آزمایش و خطا

بازیکن در حین بازی از راه آزمایش و خطا از قاعده های بازی سر در می آورد، فرضیه ها را آزمایش می کند و کسی قاعده های بازی را پیشاپیش به او نمی گوید. این عمل، بازی های ویدئویی را به یک منبع قوی برای فراگیری مهارت ها تبدیل می کند. ( پورعابدی نائینی، 1388، ص30)

1-5-آموزشی

بازیکن در حین یک بازی رایانه ای باید نشانه ها، اصطلاحات گوناگون بر صفحه ی نمایش را برای خود تحلیل کند تا بفهمد مفهوم هر کدام چیست؟ چه عملی را انجام می دهد؟ که خود مستلزم برانگیختن تفکر خاصی در بازیکن می شود. این روش شبیه روش استدلال و استنتاجی دانشمندان می باشد که در موضوعات پژوهشی خود به کار می گیرند. بنابراین این بازی ها ابزاری نیرومند در آموزش و یادگیری می باشند.

1-6- درمانی

دیر زمانی است که درمانگران کودک از بازی ها به عنوان روشی برای درمان مشکلات روانی بهره برده اند. بازی بخش مهمی از برنامه ی درمانی بوده و برای تسهیل بیان تخیل ها و پالایش احساسات به کار رفته است. گاردنر عقیده دارد که بهره گیری از بازی های مجازی و ویدئویی در جلسه های روان درمانی زمینه ی مشترکی را بین وی و درمان جویانش ایجاد کرد و فرصت هایی عالی برای مشاهده ی رفتار آنان فراهم آورد. گاردنر فرصت یافت موارد زیر را مشاهده کند.

1- مجموعه ی راهبردهای کودک برای حل مسأله.

2- توانایی کودک در ادراک و یادآوری نشانه های دقیق و هم چنین پیش بینی پیشامدهای رفتار و عمل کردن بر اساس پیامدهای پیشین.

3- هماهنگی بین چشم و دست.

4- ابزار پرخاشگری و مهار آن.

5- توانایی بروز رفتارهای بالیده هنگام شادی حاصل از پیروزی و ناکامی از شکست در موقعیت هایی که رقابت، بیشتر جنبه ی ارزش دارد.

گاردنر در ادامه به توصیف 4 مورد پژوهشی ویژه پرداخت که در آن ها از بازی های ویدئویی برای تقویت روان درمانی استفاده شد و چنین افزود که اگرچه شگردهای درمانی دیگری در کنار روند اصلی به کار رفت(برای نمونه: داستان گویی، نقاشی) ولی تنها بازی های ویدئویی سودمند ترین عامل در پیشبرد درمان بود.( همان، ص139)

1-7- اطمینان و اعتماد به نفس

بازی های ویدئویی می تواند کودکان را به یاری تمرین های شبیه سازی با ایمنی بیشتر آماده رویارویی با موقعیت های جهان پیرامونشان کند و سرانجام هنگامی که بازی با موفقیت به پایان برسد، حس اطمینان را در کودک افزایش می دهد.( همان، ص11)

1-8- آشنایی با شیوه عملکرد رایانه

بازی های مجازی، کودک را برای شناخت دنیای فناوری رایانه آماده می سازد و این موقعیت را فراهم می آورد که مهارت های شناختی لازم برای کاربری فناوری های رایانه ای را گسترش و به کار برد.

از دیگر اثرات مثبت بازی های رایانه ای می توان به ایجاد هماهنگی بین چشم و دست، بازی کودک بدون کثیف کردن لباس و اطراف مانند نقاشی کردن و دیدن موضوعی هرچند بار که بخواهد می توان اشاره نمود.

2- تأثیرات منفی بازی های مجازی

از بارزترین عوارض بازی های رایانه ای مشغول شدن کودک به این بازی ها و بازماندن از دیگر فعالیتهایش می باشد و باعث تلف شدن زمانی دراز می شود. در حالی که می تواند صرف دیگر فعالیت های کودک شود بنابراین نه تنها وقت او را می گیرد بلکه نوعی اعتیاد به بازی را در وی به وجود می آورد.

تأثیرات منفی این بازی ها را می توان به دو دسته تقسیم کرد:

2-1- آسیب های جسمانی

آسیب های جسمانی این بازی ها عبارتند از:

1- سندرم عصبی دست

2- عوارض چشم: کودک مدت طولانی به صفحه نمایش رایانه، تبلت یا موبایل خیره شده و چشمان او به شدت تحت فشار نور قرار می گیرد.

3- پشت درد : ساعت ها کودک در وضعیت ثابت می نشیند و فشار زیادی به ستون فقرات او وارد می شود.

4- سردردهای میگرنی

5- بی نظمی در غذا خوردن

6- بی توجهی یا کم توجهی به بهداشت شخصی

7- تغییر الگوی خواب

2-2- آسیب های روحی و تربیتی

آسیب های روحی و تربیت که بر کودک وارد می شود شامل:

2-2-1- بازی های رایانه ای و انتقال ارزش های منفی

طرز تفکر غالب، در فرهنگ امروز غرب، استفاده از انگیزه های جنسی در همه ی زمینه ها از جمله تبلیغات بازی های رایانه ای با انگیزه سودجویی بیشتر است. در برخی از این بازی ها قمار و برهنگی در یکدیگر ادغام شده تا با تحریک غریزه ی جنسی و حس کنجکاوی در جهت انحراف، کودک را ساعت ها در پای دستگاه میخکوب و القائات خو را به آن ها تحمیل کند. در واقع محتوای چنین بازی هایی به طور ناهوشیار، گرایش جنسی را بیدار و تقویت کرده می تواند زمینه ساز بی حجابی و عریانی، گرایش به موسیقی و انحراف های اخلاقی در آینده را فراهم سازد. (پرسمان، 1389، شماره 88)

2-2-2- بازی های رایانه ای و خشونت

خشونت رایج ترین موضوع بازی های رایانه ای است.(پورعابدی نائینی، 1388، ص108) می توان خشونت در بازی های ویدئویی را به دو گروه خشونت انسانی و خیالی تقسیم کرد.(نصیری، 1383، ش1، ص50) علاوه بر این می توان برای هریک از این گروه ها، زیرگروه هایی نیز تعریف کرد. مثلا بازی هایی که در آن بازیکن، شخصی که دست به اقدامات خشونت بار می زند را کنترل می کند مثل بازی mortal kombat که دارای درجه بندی M و برای بزرگسالان است. یا بازی هایی که در آن خود بازیکن اقدامات خشونت آمیز را انجام می دهد. پرطرفدارترین بازی از این نوع بازی mortal kombat نام دارد. «سوپر اسمش برادرز» نمونه ای از بازی هایی است که خشونت خیالی کارتنی استفاده می کند.( همان، ص 51) این بازی E درجه بندی شده است(یعنی برای همه) .

جملاتی که بر روی بسته بندی این بازی نوشته شده است، شامل جملاتی است نظیر: « با یک ضربه له و لورده اش کنید» ، « دشمنان را درهم کوبید » . در بازی های خشونت آمیز هم ذات پنداری با شخصیت پرخاشگر احتمال تقلید این رفتار در زندگی واقعی فرد را افزایش می دهد.

در بیشتر این بازی ها فرد باید با شخصیت خشن هم ذات پنداری کند و از زاویه ی دید او دست به اعمال خشونت آمیز بزند. ماهیت تعاملی بازی های ویدئویی نیز می تواند احتمال یادگیری رفتار پرخاشگرانه را در فرد افزایش دهد. علاوه بر افزایش میزان یادگیری، بازی های ویدئویی فرد را مجبور به تکرار رفتار خود می کند و نهایتا اینکه بازی های ویدئویی گزینه های خشونت آمیز را با دادن امتیازات بیشتر، زمان بازی طولانی تر و یا جلوه های ویژه برای برخی اقدامات پرخاشگرانه و یا خشونت آمیز تقویت می کند.

پژوهش ها نشان می دهد کودکان خردسال پس از انجام بازی های ویدئویی خشونت آمیز به گونه اثبات پذیر پرخاش گرتر می شوند. یافته های به دست آمده از کودکان بزرگتر همسانی و صراحت کمتری نشان داده است. (پورعابدی نائینی، 1388، ص115) اگر بازیکن در گزینش راهبرد از پیش تعیین شده بازی شکست بخورد، بازی با شکست و نابودی وی پایان می یابد، در این بازی ها نوعا جایی برای سازش وجود ندارد و اغلب کلیشه های منفی تقویت می شود. قابل ذکر است، پرداختن به بازی های خشونت آمیز در پسران بیش از دختران می باشد.(همان، ص113) اما دختران به ماهیت خشونت آمیز بازی های ویدئویی خشن بیشتر از پسران واکنش نشان می دهند زیرا کمتر در صحنه ی نمایشگر با خشونت روبه رو شده بودند. (همان، ص116)

2-2-3- گوشه گیری و منزوی بودن

کودکانی که به طور مداوم بازی های مجازی(ویدئویی)را انجام می دهند، درون گرا می شوند و در برقراری ارتباط با دیگران ناتوان می گردند. روحیه ی انزواطلبی باعث می شود کودک از گروه هم سالان جدا شود که این خود سرآغازی برای بروز ناهنجاری دیگر است.

2-2-4- افت تحصیلی

به دلیل جذابیت بالای بازی های رایانه ای و وابستگی شدیدی که این بازی ها ایجاد می کند بچه ها وقت و انرژی زیادی را صرف آن می کنند حتی بعضی از آن ها شب دیرتر از حد معمول می خوابند. برخی دیگر صبح زودتر بیدار می شوند تا قبل از رفتن به مدرسه کمی بازی کنند و بدین ترتیب از انجام تکالیف مدرسه عقب می مانند.

نقش والدین

از آن جایی که این بازی ها می تواند بر ذهن و روان بازیکن(کودک)تأثیر بگذارند لازم است والدین ضمن دقت به موضوع و محتوای بازی ها، به تأثیرات مثبت و منفی آن ها توجه کرده و برای دوری از تأثیرات منفی، انجام بازی را به موضوعات، ساعات و محتوای مناسب(کیفیت و کمیت متناسب)محدود کنند و ارضای هیجانات در فضای واقعی از طریق ورزش، مسافرت، تفریحات سالم را در نظر داشته باشند

نتیجه گیری

بازی های رایانه ای دارای تأثیرات مثبت از جمله: افزایش خلاقیت، تقویت تمرکز، ارزش درمانی، آموزش آسان تر بعضی از مفاهیم از جمله ریاضیات می باشد. در کنار آن، تأثیرات منفی مانند: آسیب های چشمی، نخاعی، دست، گردن، افت تحصیلی، گوشه گیری و منزوی بودن، انتقال ارزش های منفی و پرخاشگری و خشونت و اختلالات خواب را به دنبال دارد.

برخی از آثار مثبت گفته شده مانند افزایش سرعت واکنش و تمرکز روی دیگر سکه پیامدهای منفی است به این معنا که اگرچه ممکن است سرعت واکنش بازیکن بالا رود این می تواند علت پیامدهای فیزیولوژیکی مانند اضطراب و بی خوابی باشد. بنابراین بدن انسان اگر از حالت طبیعی خارج و دچار اختلال گردد، پیامدهای منفی آن بیش از فواید آن خواهد بود. پس لازم است والدین بر مدت زمان بازی کودک و محتوا و موضوع آن کاملا دقت و نظارت داشته باشند.

منابع و مآخذ

*قرآن

کتاب ها:

1- پورعابدی نائینی، حسن، اثر بازی های ویدئویی و رایانه ای برای کودکان، چاپ 3، تهران، جوانه رشد، 1388.

2- حسینی، بشیر، حق پناه، حسین، 150 هشتگ، چاپ اول، تهران، انتشارات رواق اندیشه، 1394.

3- دهخدا، علی اکبر، فرهنگ لغت، ج3، چاپ اول، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1372.

4- __________، فرهنگ لغت، ج12، چاپ اول، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1373.

5- کوثری، مسعود، درآمدی بر بازی های ویدئویی و رایانه ای، چاپ اول، تهران، انتشارات سلمان، 1387.

6- منطقی، مرتضی، بررسی پیامدهای بازی های ویدئویی و رایانه ای، چاپ اول، تهران، انتشارات معراج، 1380.

7- معین، محمد، فرهنگ معین، ج2، چاپ دوم، تهران، انتشارات ادنا، 1381.

مقالات:

8- دانایی، زهره، پیامدهای بازی رایانه ای، مقاله های علمی، امنیت اجتماعی، دوره یک، پاییز 1382.

9- نصیری، مهدی، ماهنامه ی سیاحت غرب، مرکز پژوهش اسلامی صدا و سیما، شماره 3 و 8، شهریور 1385.

10- ________، ماهنامه ی سیاحت غرب، مرکز پژوهش اسلامی صدا و سیما، شماره 14، شهریور 1383 .

11- ________، ماهنامه ی سیاحت غرب، مرکز پژوهش اسلامی صدا و سیما، شماره 44، اسفند 1385.

12- همه چیز درباره بازی های رایانه ای، پرسمان، 1389، شماره 88.

پایگاه اینترنتی:

13- سایت علمی دانشجویان، 17/5/2012.

14- سایت ویکی پدیا، دانشنامه آزاد، 23/8/2015.        

نوشته شده توسط نبی زاده

چکیده:
در نظام اقتصاد اسلامی ، اخلاق از جایگاه ویژه ای برخوردار است . امام علی (ع) در نهج البلاغه صفات و رفتارهای اخلاقی را توصیه فرمودند که ملزم شدن به آنها در چرخه اقتصاد به پیشبرد صحیح اهداف اقتصادی و سعادتمندی افراد و جامعه به مفهوم برخورداری از بیشترین لذت و کمترین رنج در چارچوب شریعت کمک کرده و جامعه را از آسیب ها و مفاسد اقتصادی به دور نگه می دارد . در این گفتار به این رفتارها و صفات اخلاقی در چند عرصه از روابط انسان در نظام اقتصاد اسلامی از جمله: رابطه انسان با خدا ، اموال و دیگر انسان ها به همراه آثار اقتصادی آنها پرداخته شده است.
کلیدواژه ها :
بایسته ها – اخلاق – اقتصاد – امام علی (ع) – نهج البلاغه .

مقدمه
اقتصاد میانه روی و میانه نگهداشتن معنا شده است . اما برخی دانشمندان اقتصاد یکی از معانی اقتصاد را در اصطلاح اینگونه تعریف کرده اند:« شبکه‌ای از تولیدکنندگان، توزیع‌کنندگان و مصرف‌کنندگان کالاها و خدمات در یک مکان، منطقه و یا کشور.»
منظور از بایسته های اخلاقی ، رفتارها و صفت های اخلاقی ( فضیلت ها و رذیلت ها ) است که رعایت برخی و پرهیز از برخی دیگر لازم و ضروری است .عده ای معتقدند که اقتصاد و اخلاق در دو حوزه کاملا متفاوت مورد بررسی قرار می گیرندو بین آنها جدایی افکندند؛ اخلاق را از دایره اقتصاد خارج کرده ، آن را اقتصاد مدرن نامیدند . اما در دهه های اخیر برخی اقتصاد دانان و فیلسوفان اخلاق در غرب گفتمان هایی را در تبیین رابطه اخلاق و اقتصاد داشته اند و برخی قائل شده اند که اقتصاد مدرن به دلیل فاصله و جدایی از اخلاق تضعیف شده است. ( به نقل از میرمعزی،1391، ص 453 ) اما در نظام اقتصادی اسلام ، اخلاق از قلمرو آن خارج نشده و همواره در پیشرفت و رهایی از بحران ها و مشکلات اقتصادی تاثیر بسزایی داشته است.
امیر مومنان علی (ع) در نهج البلاغه کاربرد اخلاق در اقتصاد را موجب سعادتمندی فردی و اجتماعی در نظام اقتصادی می دانند. مقالات و کتابهایی در ارتباط با این موضوع نگاشته شده است اما در این گفتار تاکید بر بیانات امیر المومنین (ع) در نهج البلاغه می باشد و به تحلیل کاربرد اخلاق در عرصه اقتصاد پرداخته شده است . در ارتباط با این موضوع مقالاتی با عنوان « تعاریف اقتصاد » ، « نمونه ای از آیات اقتصادی » و کتابهای «گفتارهایی در اخلاق اسلامی » ، « نظری به نظام اقتصادی اسلام » و « نظام اقتصادی اسلام » نوشته شده است .
1-مفهوم شناسی
اقتصاد: واژه اقتصاد در لغت به معنای میانه راه رفتن و میانه نگهداشتن است ( دهخدا ،1372 ،ج 2 ، ص 2667) . در اصطلاح تعاریفی را برای این واژه ذکر کردند؛ «ارتباط میان تولید، تجارت و عرضه پول در یک کشور یا منطقه مشخص »در تعریفی دیگر «اقتصاد مجموعه بزرگی از فعالیتهای بهم مرتبط تولیدی و مصرفی دانسته شده که به تعیین چگونگی تخصیص منابع کمیاب کمک می‌رسانند»،اقتصاد همچنین به صورت «شبکه‌ای از تولیدکنندگان، توزیع‌کنندگان و مصرف‌کنندگان کالاها و خدمات در یک مکان، منطقه و یا کشور» تعریف شده است.( سایت ویکی پدیا ،23 / 8 / 2015)
بایسته های اخلاقی: در فرهنگ لغت واژه بایسته را به معنای لازم و ضروری آورده اند. ( دهخدا،1372 ، ج 3 ، ص 3748 ) لذا مقصود از این عبارت امور لازم و ضروری ست که در برخی مواضع رعایت و به کارگیری آنها ضروری ست و در برخی مواضع پرهیز از آن ها ضروری ست . که این امور در دایره اخلاق با عنوان فضیلت ها و رذیلت ها قرار می گیرند.
2-اقتصاد از دیدگاه قرآن
در قرآن آیاتی وجود دارد که از ثروت به عنوان خیر یاد می کند :« کتب علیکم اذا حضر احدکم الموت ان ترک خیرا الوصیه لوالدین و الاقربین بالمعروف حقا علی المتقین » (بقره،180 )در تفسیر این آیه خیر را مال بسیار معنا کرده اند .(علامه طباطبایی ، 1387 ، ج 1 ، ص 667) این مطلب گواه این است که قرآن مال و ثروت را تحقیر نکرده و به طور کلی مطرود نمی کند و لذا قرآن با این امر مخالف است که انسان خود و آخرت خود را فدای ثروت کند و آیاتی وجود دارند که نقش پول را در فاسد کردن شخصیت انسانی بیان می کند و به همین دلیل ثروت پرستی مطرود کرده است : « زین للناس حب الشهوات من النساء و البنین و القناطیر المقنطره من الذهب و الفضه و الخیل المسومه و الانعام و الحرث ذلک متاع الحیاه الدنیا و الله عنده حسن المئاب» (آل عمران ، 14 ). (به نقل از میر معزی ، 1391 ، ص ص 15 و 17 )
این نکته حایز اهمیت است که نظام ارزشی اسلام خوشبختی دنیا و آخرت انسان را به طور همزمان مورد توجه قرار داده و دنیا را مزرعه آخرت معرفی نموده است و اقتصاد و شیوه استفاده از ثروت از جمله مواردی است که می تواند در این مزرعه ثمره خود را بدهد . بر این مبنا به هر رفتار اقتصادی مفید که در حوزه ارزش های اسلامی مجاز باشد از دیدگاه اسلام و قرآن انجام آن مطلوب و شایسته است . (www. Zohur 12 . ir ، 4 / 7 / 1393 )مصداق حدیث شریف از پیامبر (ص) که می فرماید:« نعم المال الصالح للرجل الصالح . » (مطهری ، 1380 ، ص 16)
3-رابطه اقتصاد و اخلاق
برای تبیین رابطه اخلاق و اقتصاد لازم است چند مقدمه را ذکر کرد:
1_جامعه ترکیبی از افراد است که هرکدام شخصیت مستقل دارند ولی در عین حال از یکدیگر اثر می پذیرند . به عبارتی هویت جامعه از قدر مشترک هویت افراد انتزاع می شود . در قرآن کریم آیاتی وجود دارد که هم فرد خطاب قرار می دهد و فرد را مسئول کردار خویش خطاب می کند و گاهی گروه و جمع را خطاب قرار می دهد و آن ها را مسئول کردار و سرنوشت خویش قرار می دهد .
این آیات گواه بر این مطلب هستند که افراد مستقل در جامعه با تاثیرو تاثر از اندیشه ها ، عواطف ، باورها و آداب و رسوم و منافع مشترک بر خوردار می شوند به طور مثال : « کل نفس بما کسبت رهینه » و « تلک امه قد خلت لها ما کسبت و لکم ما کسبتم و لا تسئلون عما کانوا یعملون » . (به نقل از میر معزی ، 1391، ص 122 )
2_همچنین در قرآن از سنت هایی یاد شده که بر جوامع انسانی حاکم است و این سنتها تغییر ناپذیرند از جمله سنت نیک بختی و بدبختی جوامع « ان الله لا یغیر ما بقوم حتی یغیرو ما بانفسهم» یا سنت نزول برکات الهی به سبب تقوا « و لو ان اهل القری ءامنوا و اتقوا لفتحنا علیهم برکات من السماء و الارض…» . (به نقل از همان، ص ص 128 و 129 )
3_هدف غایی هر جامعه ای سعادت آن جامعه است ولی مفهوم سعادت در جوامع مختلف متفاوت است . در جامعه اسلامی مفهوم سعادت برگرفته از آیات و روایات است و به عبارتی انسانی سعادتمند است که سر جمع لذات دنیوی و اخروی اش بیشینه شود و چون لذت های اخروی از دنیوی پایدارتر و برتر است ارجحیت دارد ، لذا لذات دنیوی چنانچه به لذات اخروی انسان آسیب وارد نکند مجاز شمرده شده و می تواند در سعادت انسان تاثیر مثبت داشته باشد. بر این اساس می توان گفت جامعه ای سعادتمند است که در آن همه زمینه های لازم حرکت افراد به سوی سعادت خود به مفهومی که گفته شد در همه ابعاد فرهنگی ، سیاسی، اقتصادی ، اجتماعی و … وجود داشته باشد . اسلام ویژگی هایی برای چنین جامعه ای در هریک از ابعاد بر شمرده که برای دستیافتن به این ویژگی ها باید از عقل و وحی ، هردو کمک گرفت .
هدف غایی جامعه اسلامی در بعد اقتصادی عبارتست از ایجاد زمینه های لازم به منظور رفاه عمومی و دستیابی به زندگی بی نقص که حاصل پنج عامل سلامتی ، امنیت ، وسعت روزی ، روابط سالم اجتماعی و آسایش است . که این دو مهم نیاز مردم و دستیافتن به آنها ، سعادتمندی در بعد اقتصادی به شمار می آید. (به نقل از همان ، ص 161 )
4_موضوع علم اخلاق صفات و رفتار های خوب و بد است که به ترتیب به عنوان فضیلت و رذیلت از آنها یاد می شود . فضیلت به انسان کمک می کند به سعادت برسد و رذیلت مانع رسیدن وی به سعادت می شود .
در حوزه اقتصاد ما به دنبال صفات و رفتارهایی هستیم که افراد و جامعه را به سعادت ( به همان معنایی که در مطالب پیشین بیان شد) برساند . در حوزه اقتصاد این رفتارها و صفات اخلاقی دارای آثار اقتصادی مطلوب ( اعم از اینکه خود اقتصادی باشند یا نباشند) در راستای رسیدن به کمال و سعادت ( بیشترین لذت مادی و معنوی ، دنیوی و اخروی و کمترین رنج مادی و معنوی ، دنیوی و اخروی ) به شمار می روند . به عبارتی سعادتمندی در نظام اقتصادی هدف اخلاق در اقتصاد به شمار می رود.
قلمرو اخلاق شامل افعال انسان در چند عرصه از روابط می شود ( روابط انسان با خدا ، اموال ،انسان های دیگر ) در حوزه اقتصاد می شود . نظام اقتصادی اسلام « مجموعه ای از الگو های رفتاری و روابط اقتصادی در سه حوزه تولید و توزیع و مصرف است که از کتاب و سنت پیامبر اکرم (ص) و ائمه معصومین (ع) و عقل استنباط می شود ، الگوهای مزبور چگونگی پیوند شرکت کنندگان ( مردم و دولت ) در نظام اقتصادی به یکدیگر و به منابع اقتصادی را تبیین کرده و بر اساس اصول و مبانی معینی در جهت اهداف اقتصادی سامان یافته اند.» (به نقل از همان ص ص 458 و 46 )
4-بایسته های اخلاقی در اقتصاد در نهج البلاغه
امیر مومنان علی (ع) امام بزرگوار شیعیان به عنوان الگوی والا در امور حکومتی از جمله امور اقتصادی اسلامی به شمار می روند که با تاثیر از قرآن و سنت پیامبر (ص) همواره راهنمای امت بزرگ اسلامی می باشند. در این مقاله ما به دنبال بررسی بایسته های اخلاقی در نظام اقتصادی اسلام در عرصه های ذیل از کلام گوهربار امام علی (ع) در نهج البلاغه هستیم که امید است مفید فایده واقع شود.
4-1 بایسته های اخلاقی اقتصاد در عرصه رابطه انسان با خدا
4-1-1-توکل: توکل در لغت و اصطلاح با توکیل فرق دارد . توکل به تنهایی یعنی به عهده گرفتن کار با نیرو های خود فرد و توکل بر خدا یعنی بر عهده گرفتن امور با اتکاء پروردگار و واگذار کردن امور به خدا. در واقع معنای واگذار کردن به خدا در اینجا یعنی اینکه بدانیم در عالم حسابی ست که اگر به شرایط و وظایفمان عمل کنیم خداوند به کمک ما بر می خیزد. ( به نقل از مطهری ، 1392 ، ص 10) امام علی (ع) می فرماید :« من وثق باالله اراه السرور و من توکل علیه کفاه الامور ؛ هرکه به خداوند اعتماد کند ، خداوند شادمانی نشانش دهد و هرکه به او توکل کند ، خداوند کارهایش را کفایت می کند.» (باقری طاقانکی ، ناصری نژاد ، 1391 ، ص 587)
حضرت امیر (ع) در خطبه 56 نهج البلاغه بیان می کنند: «وَ لَقَدْ كُنَّا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ ( صلى‏الله‏عليه‏وآله )نَقْتُلُ آبَاءَنَا وَ أَبْنَاءَنَا وَ إِخْوَانَنَا وَ أَعْمَامَنَا مَا يَزِيدُنَا ذَلِكَ إِلَّا إِيمَاناً وَ تَسْلِيماً وَ مُضِيّاً عَلَى اللَّقَمِ وَ صَبْراً عَلَى مَضَضِ الْأَلَمِ وَ جِدّاً فِي جِهَادِ الْعَدُوِّ وَ لَقَدْ كَانَ الرَّجُلُ مِنَّا وَ الْآخَرُ مِنْ عَدُوِّنَا يَتَصَاوَلَانِ تَصَاوُلَ الْفَحْلَيْنِ يَتَخَالَسَانِأَنْفُسَهُمَا أَيُّهُمَا يَسْقِي صَاحِبَهُ كَأْسَ الْمَنُونِ فَمَرَّةً لَنَا مِنْ عَدُوِّنَا وَ مَرَّةً لِعَدُوِّنَا مِنَّا فَلَمَّا رَأَى اللَّهُ صِدْقَنَا أَنْزَلَ بِعَدُوِّنَا الْكَبْتَ وَ أَنْزَلَ عَلَيْنَا النَّصْرَ حَتَّى اسْتَقَرَّ الْإِسْلَامُ مُلْقِياً جِرَانَهُ وَ مُتَبَوِّئاً أَوْطَانَهُ وَ لَعَمْرِي لَوْ كُنَّا نَأْتِي مَا أَتَيْتُمْ مَا قَامَ لِلدِّينِ عَمُودٌ وَ لَا اخْضَرَّ لِلْإِيمَانِ عُودٌ وَ ايْمُ اللَّهِ لَتَحْتَلِبُنَّهَا دَماً وَ لَتُتْبِعُنَّهَا نَدَماً »ایشان می فرمایند :فلما رای صدقنا الی قوله النصر؛ چون که خدا درستی و صداقت ما را دید ، خواری را بهره دشمن و پیروزی را بر ما نازل فرمود . منظور از دیدن راستی و صداقت دانستن استحقاق و آمادگی آنها برای صبر در برابر مشکلاتی است که فرا روی آنها بوده است و مقصود از نزول نصر و خواری دشمن این است که هر گروهی استحقاق نفسانی خود را در برابر صبر و انجام وظیفه از جانب خداوند دریافت می دارد . آن گاه فرموده اند حتی استقر الاسلام الی قوله اوطانه ؛ چون پایداری و استقامت ما به اوج خود رسید ، دیانت اسلام استقرار یافت و در جایگاه خود ساکن شد . این سخن حضرت اشاره است به آن هدف نهایی که از جهاد با دشمن داشته اند عبارتست از استقرار یافتن اسلام در دلهای بندگان خدا بوده است.(محمدی مقدم، 1375 ،ج 2 ،ص ص 316و 317) نکته قابل توجه در اینجا هدفی است که در چهارچوب شریعت قرار گرفته که با انجام وظایف خود ( جهاد با استقامت) خداوند آنها را نصرت داد « و من یتوکل علی الله فهو حسبه » . ( الطلاق، 3 )در نظام اقتصادی هم فعالیت های اقتصادی که در مسیر سعادت انسان و جامعه قرار دارند و در چهارچوب شریعت مجازند ، اگر انسان به همراه تلاش و تدبیر ، بر خداوند متعال توکل نماید خداوند موفقیت او را تضمین خواهد کرد . به عبارت دیگر هر فعالیتی که حق است چه اقتصادی و چه غیر اقتصادی که در راه خدا و در مسیر سعادت انسان و در چهارچوب شریعت قرار دارد مستحق این آثار و برکات که نصرت الهی است می باشد. (میر معزی ، 1391، ص 473 )
4-1-2-شکر در مقابل کفران نعمت: یکی از نعمتهای خداوند متعال مال و ثروت است . اگر انسان بداند مال و ثروت را خداوند به او داده است و از این رو با زبان سپاس بگوید و در عمل نیز آن را در مسیر سعادتش و در چهارچوب شریعت اسلام آن را به کار برد ، شکر این نعمت را به جای آورده است . (همان ، ص 477)حضرت امیر (ع ) در نهج البلاغه در حکمت 330 می فرماید : «اقل مایلزمکم لله الا تستعینوا بنعمه علی معاصیه .» توضیح آنکه اقتضای عدالت آن است که از نعمت الهی برای طاعت او استفاده شود ، پس اگر چنین کاری نشد ، دست کم نعمت را در راه های جایز به کار ببرند نه اینکه از نعمت الهی برای نافرمانی او کمک بگیرند ، زیرا آن باعث خشم خداوند می شود . اگر افراد این چنین شکرگزار باشند لذا خداوند متعال بر آنها خواهد افزود و آثار دیگر شکر بر آن مترتب می شود (عطایی ، 1374،ج 5 ، ص 687)« لئن شکرتم لازیدنکم و لئن کفرتم ان عذابی لشدید» (ابراهیم، 7 ) این اخلاق در نظام اقتصادی نیز دارای همین آثار است . دولت شکرگزار دولتی است که اموال و دارایی های در اختیار خود را در راه مورد رضایت خداوند به کار برد و از ربا و مفاسد اقتصادی به دور باشد . چنین دولتی از فتنه های گوناگون مصون مانده و مشمول نعمت های الهی بیش از پیش می شود.(میرمعزی ، 1391، ص 477 )
4-1-3-رضا به قضای الهی: رضا به تقدیر الهی در روزی انسان موجب می شود انسان از اضطراب و دغدغه کسب روزی بیشتر آزاد شود. حرص و زیاده خواهی نسبت به دنیا را در وجود انسان از بین می برد.(همان ، ص 48) البته رضایتی که اینجا آمده غیر از آن رضایتی است که باعث جمود و رکود در پیشرفت می شود ؛چرا که عامل خیلی از پیشرفتها نارضایتی است و همین نارضایتی محرک انسان به سوی سعادت وی می شود؛ مانند نارضایتی در توقف در کسب فضایل اخلاقی. لذا رضایتی که اینجا مد نظر است رضایتی است که با حب فی الله و بغض فی الله مطرح می شود . (مطهری ، 1392، ص ص 70 و 73 )یعنی انسان هرکاری که مورد رضایت خدا و تکلیف وی است انجام دهد ، اگر وظیفه تلاش برای کسب روزی برای خود و خانواده اش است در این راه تلاش می کند ولی به نتیجه هر چه که باشد راضی باشد و با علم به اینکه خداوند روزی او را به مقداری که صلاح اوست خواهد رساند ، به وظایف فردی و اجتماعی خود می پردازد زیرا می داند خداوند حکیم خیر و صلاح بندگان را می خواهد . (میر معزی ،1391، ص 481 )حضرت امیر (ع) در نهج البلاغه در نامه 72 می فرماید:«و لا مرزوق ما لیس لک » یعنی آنچه که روزی وی نیست محال است نصیب او شود به همان دلیلی که ذکر کردیم.
رضای به قضای الهی در دولتیان نیز موجب می شود که برای دستیابی به روزی بیشتر مرتکب حرام نشوند و به بیت المال تعدی نکنند و یا از قدرتی که در اختیار دارند برای رسیدن به مال و ثروت بیشتر استفاده نکنند . اینجا نیز می دانند که اگر وظیفه خود را انجام دهند خداوند روزی آنها را از راه حلال تضمین می کند و اگر مرتکب حرام شوند نیز به همان روزی از راه حرام دست می یابند. (همان ، ص 482)
4-1-4-دعا و طلب کردن خیر از خداوند: حضرت امیر در نامه 31 نهج البلاغه به امام حسن (ع) می فرماید: «ثُمَّ جَعَلَ فِي يَدَيْكَ مَفَاتِيحَ خَزَائِنِهِ بِمَا أَذِنَ لَكَ فِيهِ مِنْ مَسْأَلَتِهِ» در اینجا حضرت می فرماید خداوند با دادن اجازه درخواست و پرسش از او ، کلید گنجهای نعمت خود را در اختیار او قرار داده است. لفظ مفاتیح (کلیدها) را استعاره آورده است برای دعاها به این دلیل که دعا وسیله کسب نعمت و کمال رحمتند هرگاه خداوند بخواهد به وسیله دعا درهای گنج هایش را باز می گشاید. (عطایی، 1374، ج 5 ، ص 43 )
چنین خداوندی انسان ها را امر کرده دعا کنند و او نیز ضمانت استجابت را نموده، خداوند در دعا هیچ امری را از امور بشری استثناء نفرموده است چه در کوچکترین نیازهای خود حتی نمک خمیر نان و… و چه در امور مهم و نیازهای اقتصادی . موفقیت در امور اقتصادی نیز چه در سطح خرد برای افراد و چه در سطح کلان برای سیاستگذاران و مسئولین ، مبتنی بر دعا در کنار تلاش و تدبیر است. موفقیت مستلزم اسبابی است که برخی مادی و در ید انسان و قدرت اوست و برخی دیگر از اسباب موفقیت در امور از قدرت انسان خارج است و مجردند و تنها با قدرت خدا انجام می گیرد لذا به انسان امر شده که عقل و تدبیر خود را به کار گیرد تا اسبابی که قدرت او در آن دخیل است مهیا شود و برای اینکه از کار و تلاش نا امید نشود در کنار آن دعا کند و دیگر اسباب توفیق را از خدا مسالت نماید ، خداوند نیز ضمانت اجابت فرموده است . ( به نقل از میر معزی ، 1391 ، ص 485 )
4-1-5-تقوا: حضرت امیر (ع) در خطبه 195 نهج البلاغه می فرماید : اوصیکم عباد الله بتقوی الله ، فانها الزمام و القوام ؛ ایشان در این خطبه بندگان را به تقوا و پرهیزگاری سفارش می کند و به بیان فضیلت ها و آثار نیکوی آن می پردازد. واژه زمام را برای تقوا استعاره فرموده است ؛زیرا پرهیزگاری مانند زمامی که بر ناقه است انسان را به راه حق می کشاند و او را از گرایش به سوی باطل باز می دارد و مراد از اینکه تقوا قوام است این است که بنده را سالک راه خدا می گرداند و او را در این راه مقیم و پایبند می سازد.
همچنین ایشان در خطبه 132 می فرماید: فَمَنْ أَشْعَرَ التَّقْوَى قَلْبَهُ بَرَّزَ مَهَلُهُ وَ فَازَ عَمَلُهُ فَاهْتَبِلُوا هَبَلَهَا وَ اعْمَلُوا لِلْجَنَّةِ عَمَلَهَا فَإِنَّ الدُّنْيَا لَمْ تُخْلَقْ لَكُمْ دَارَ مُقَامٍ بَلْ خُلِقَتْ لَكُمْ مَجَازاً لِتَزَوَّدُوا مِنْهَا الْأَعْمَالَ إِلَى دَارِ الْقَرَارِ فَكُونُوا مِنْهَا عَلَى أَوْفَازٍ وَ قَرِّبُوا الظُّهُورَ لِلزِّيَالِ؛ کسی که قلبا تقوای الهی پیشه کند به طوری که پایداری و استقامت او آشکار شود و آثار رحمت الهی در رفتار و حالات او نمایان می گردد به طوری که در طلب دنیا دارای حلم و بردباری و وقار و شکیبایی می شود و آسایش خود را در سرای آخرت جستجو می کند و در نتیجه کامل ترین پاداش آخرت نصیب او می گردد . سپس امام علی (ع) آنان را به استواری در تقوا و استقامت در پرهیزگاری دستور می دهد و می فرماید از نافرمانی خدا با تمام نیرو بپرهیزید و به راستی پرهیزگار باشید؛ زیرا آنچه استحقاق ثواب دایم و پاداش جاوید دارد همین نوع تقواست و برای رسیدن به بهشت جاویدان آنچنان که سزاوار آن است بکوشید و صریحا متذکر می شود که کوشش برای رسیدن به بهشت واجب است به سبب اینکه دنیا برای همین منظور آفریده شده است و این سرای اقامت نیست ؛بلکه راهی است که مانند مسافران از آن عبور و با به جا آوردن کارهای نیکی که موجب رسیدن انسان به بهشت باشد از آن توشه برداری می شود .(عارف ، 1370، ج 3 ، ص 278) این مطلب حوزه اقتصاد را نیز در بر میگیرد ؛چرا که افراد به سبب تقوای الهی هم در انجام وظایف خود موفق می شوند و هم از طریقی که خود نیز محاسبه نمی کردند روزی مقدر خود را دریافت می کنند(و من یتق الله یجعل له مخرجا و یرزقه من حیث لا یحتسب ). ( الطلاق،2 و 3)
بنابر این کسی که تقوای الهی پیشه کند در فعالیت های اقتصادی تکلیف محور خواهد بود نه سود محور . یعنی اگر در بعضی فعالیت ها تکلیف با سود حداکثری در تعارض قرار بگیرند وی به تکلیف خود عمل خواهد کرد همچنین برای کسب سود در چارچوب شریعت و قانون عمل کرده و مرتکب حرام نمی شود . دیگر اینکه وعده های الهی که به متقین داده شده را باور دارد با دلگرمی و دل مطمئن دست به فعالیت های می زند که موفقیت هایی را برای وی به ارمغان می آورد که برخی افراد بی اعتماد به وعده های الهی به دلیل احتمال عدم موفقیت انجام نخواهند داد و لذا فرصت های موفقیت آمیز خود را از دست می دهند . همچنین فعالیت های اقتصادی فرد متقی به وسیله امدادهای غیبی خداوند با برکت گشته و نتایج آن بیشتر و پایدارتر خواهد شد .( به نقل از میرمعزی ، 1391، ص 489 )
4-1-6-سایر رفتارهای عبادی: در مطالب پشین ذکر شد که مقصود از اخلاق اقتصادی صفات و رفتارهایی هستند که دارای آثار اقتصادی باشند چه مربوط به نظام اقتصادی باشد یا اجتماعی یا عبادی . بسیاری از رفتارهای عبادی دارای آثار اقتصادی هستند . مانند نماز شب و استغفار و سایر اعمال عبادی که در باب ازدیاد رزق و روزی احادیث فراوانی آمده است. اما صادق (ع) می فرماید :« نماز شب چهره را سفید و نورانی می کند و نماز شب انسان را خوشبو می کند و نماز شب روزی می آورد.» ( باقری طاقانکی ، ناصری نژاد ، 1391 ،ج 1 ، ص 177 )
4-2- بایسته های اخلاقی اقتصاد در عرصه رابطه انسان با اموال
4-2-1-زهد: زهد به معنای ترک دنیا و عدم کار و تلاش و تولید نیست ؛ بلکه به معنای عدم دلبستگی به دنیاست. زهد قدرت روحی است نه ضعف اقتصادی.اسلام طرفدار دو قدرت است . یکی قدرت روحی و دیگر قدرت اقتصادی. طرفدار قدرت روحی ست به این معنی که از ناحیه اخلاقی انسان باید آنقدر قوی و نیرومند باشد که به دنیا و مافیهایش اعتنا نداشته و اسیر دنیا نباشد. حضرت امیر (ع) می فرماید « الزهد کله بین کلمتین من القرآن » امام علی (ع) که زهد را از جنبه قوت روحی تفسیر می کند می فرماید: خداوند در قرآن بیان کرده « لکیلا تاسوا علی ما فاتکم و لاتفرحوا بما اتکم » وقتی فرد از ناحیه روحی به این مقام برسد که اگر تمام دنیا به وی رو بیاورد شادی زده و اسیر نمی شود و اگر تمام دنیا را از او بگیرند روحش شکست نمی خورد . و طرفدار قدرت اقتصادی است .به این معنا که فرد باید کوشش و تلاش کند تا مال و ثروت را از طریق مشروع در اختیار بگیرد و از قدرت مادی و اقتصادی در چهارچوب شریعت استفاده کند.
نهادینه شدن چنین اخلاقی باعث می شود که افراد نه بنده مال دنیا شوند که که به خاطر آن مرتکب هر فساد اقتصادی شوند از جمله احتکار ، ربا و.. . و نه از لحاظ اقتصادی آن قدر ضعیف شوند که نتوانند امور خود را به دست گیرند و برای امرار معاش و دوام چرخه زندگی خود دست نیاز به هر کسی به خصوص بیگانگان دراز کنند. ( به نقل ازمطهری ، 1388، ص 61 )
امام علی (ع) مردی بود که بیش از هرکسی وارد اجتماع می شد و فعالیت اجتماعی و تولید ثروت می کرد ولی ثروت را اندوخته و ذخیره نمی کرد.هر کار تولیدی مشروع که آن زمان وجود داشته حضرت انجام میداد. تجارت ، زراعت ، باغداری ، درختکاری و حفر قنوات و.. انجام داده است . ولی در عین حال که همه این کارها را میکرده ، زاهد بود . اتفاق می افتاد که ایشان در باغهای مدینه خدمت کند و در ازای خدمت مزد می گرفتند و بعد با مزد گندم می خرید و گندم را به خانه میبرد و صدیقه طاهره (س) آن را آرد می کرد و نان میپخت و در عین حال وقتی که به محتاجی ، مسکینی ، یتیمی ، اسیری برخورد می کردند فورا او را بر خودشان مقدم می داشتند . معنی زهد علی (ع) اینچنین است. ( به نقل از همان ، ص 63 )
وجود زهد در راس مدیریت نظام اقتصادی و سایر عوامل دولتی نیز موجب می شود که عوامل دولت از قدرت خود برای رسیدن به مال و ثروت استفاده نکنند. دولت زاهد هیچگاه برای دستیابی به مال و مقام دنیا ظلم نمی کند و حق مردم را پایمال نخواهد کرد . مردم نیز برای رسیدن به مال و مقام دنیایی به یکدیگر ظلم و ستم نخواهند کرد . از این رو ریشه فساد مالی و اقتصادی را در دولت و مردم می خشکاند . ( میرمعزی، 1391، ص 495 )
4-2-2-قناعت: انسان قانع پس از تلاش و تدبیر ، به تقدیر الهی – هرچه باشد – راضی است ؛ اگر زیاد است شکر می کند ، اگر کم است به آن اکتفا می کند . از این رو همواره در خود احساس بی نیازی می کند . هیچگاه با درخواست از دیگران خود را ذلیل نمی کند و برای دست یابی به سهم بیشتر مرتکب حرام نمی شود. ( همان ، ص 496)امام علی (ع) در حدیثی می فرماید: « کفی بالقناعه ملکا » در اینجا حضرت کلمه ملک ( پادشاهی) را استعاره برای قناعت آورده است زیرا نتیجه پادشاهی بی نیازی از مردم است و قناعت این نتیجه را در بردارد. ( عطایی، 1374 ، ج 5 ، ص 607 ) ایشان در جایی دیگر یکی از ثمرات قناعت را عدم افراط در مال کسب شده و خودداری از درخواست کردن می شمارند. قناعت در حقیقت راضی بودن به قسمتی است که پس از تلاش و تدبیر و سرمایه گذاری و … برای انسان تقدیر می شود . انسان قانع تمام تلاش و تدبیر خود را به کار می برد ؛ و به هرچه خداوند برای او تقدیر کرده بود ، راضی است. اگر مال کسب شده زیاد باشد، در خرج آن افراط نمی کند و با درست خرج کردن و منحرف نشدن از چهارچوب های عقلی و شرعی ، شکر آن را به جا می آورد و اگر قسمتش کم بود به ان اکتفا کرده و پیش دیگران دست نیاز دراز نمی کند .
در حقیقت فرق انسان حریص و قانع در انجام دادن یا ندادن فعالیت اقتصادی نیست ، بلکه موضع این دو نسبت به نتیجه فعالیت اقتصادی است .انسان قانع به نتیجه هر چه که باشد راضی است . انسان قانع با این توجیه که خداوند حکیم به حکمتش روزی انسان ها را از طریق نظام علی و معلولی بر اساس مصالح آنها تقدیر کرده است ، نتیجه را ، هرچه باشد ، تقدیر الهی و به صلاح خود می بیند. لذا نارضایتی و اعتراض و ناآرامی برای او توجیه ندارد. در مقابل ، انسان حریص نسبت به نتیجه هر چه باشد راضی نیست . اگر درآمدی که به دست می آورد خوب باشد ، قانع نیست و به دنبال بیشتر است و اگر کم باشد نیز همین طور . لذا انسان حریص هرگز آرام نمی گیرد و در مکتسب ( آنچه حاصل کسب است ) افراط می کند و انگیزه های تخلف از چهارچوبهای عقل و شرع در او قوی است ؛ زیرا توقعات او بالاست و دست طلب او همواره دراز است . حتی اگر مال و ثروت زیادی هم داشته باشد آن را کافی نمی داند و همواره در درون احساس نیاز می کند.( میرمعزی ، 1391 ، ص 496 ) این صفت در حوزه اقتصاد می تواند نتایج زیان باری را به بار آورد زیرا افراد به خاطر حرص و قناعت نداشتن از قانون شرع و عقل تجاوز کرده و دست به اقداماتی میزند که نهایت چرخه اقتصاد را باز میایستاند . یکی از علت های فساد های اقتصادی من جمله اختلاس ، ربا ، احتکار و… همین رذیلت اخلاقی حرص و نداشتن قناعت است که برخی به منظور دستیابی به منفعت بیشتر و بیشتر مرتکب این اعمال می شوند که نهایت به انحطاط و ضعف نظام اقتصادی منجر می شود.
4-2-3- میانه روی و پرهیز از اسراف: اسراف در هر چیزی متصور است .حضرت رسول (ص) می فرماید:« فی الوضوء اسراف و فی کل شیء اسراف » ؛ در وضو و در هرچیزی اسراف است . ( باقری طاقانکی ، ناصری نژاد ، 1391، ص 677 )
تبذیر بر خلاف اسراف تنها واژه ای اقتصادی است که به طور استعاره درباره کسی که مال خود را بیهوه تلف می کند به کار می رود همچنین گفته شده است که تبذیر ، انفاق مال در راه معصیت است . در مجموع بین واژه اسراف به معنی اقتصادی آن و واژه تبذیر فرق زیادی وجود ندارد و تنها ، وجه تمایز در واژه هاست که اسراف فراگیرتر است. امام علی (ع) در نهج البلاغه گاهی در کسوت یک حاکم ، فرماندارانش را به میانه روی و عدم اسراف در امور مملکت فرا می خواند و گاهی مردم را به عنوان یک معلم اخلاق از اسراف و تجمل در امور مادی و دنیایی خود بر حذر می دارد . (مدیریت مطالعات و تحقیقات حوزه نمایندگی ولی فقیه در جهاد کشاورزی ، 1389، ص 32 ) نهادینه شدن این اخلاق در نظام اقتصادی باعث می شود که مسئولین مربوطه سرمایه و بودجه ای که در اختیار دارند را به طور صحیح صرف نمایند و از هدر رفتن آن جلوگیری نمایند.

4-3- بایسته های اخلاقی در عرصه رابطه انسان با انسانهای دیگر
4-3-1-انصاف: امام علی (ع) در نامه 53 نهج البلاغه به مالک اشتر می فرماید: بر هوای خود سختگیری کند به وسیله رعایت انصاف و ایستادن در موضع عدل و داد در آنچه که برای او دوست داشتنی است یا کراهت دارد تا که هوای نفس او را به افراط نکشاند و در نتیجه به ورطه فسق و فجور نیفکند و همچنین در دفع یک امر ناگوار ، قوه غضب او را به افراط از فضیلت عدالت نکشاند تا به صفت ناپسند ظلم و بی باکی دچار نشود. همچنین حضرت او را به انصاف با مردم سفارش می کند که با مردم به عدالت رفتار کند و حقوق آنها را بپردازد و در ادامه آثاری را برای کسی که به انصاف رفتار نکند بر می شمرد: 1- خدا به جای بندگان با او دشمن می شود 2-کسی که انصاف نداشته باشد ستم پیشه است و هر ستمگری بیشتر از هر چیزی باعث تغییر نعمت خدا و سرعت در خشم اوست. توضیح آنکه خدای سبحان هرگاه دعای ستمدیده را بشنود و بر کار ستمگر اطلاع یابد در صورتی که زمینه تغییر نعمت فراهم باشد زود نعمتش را دگرگون می سازد . ( عطایی ، 1374، ج5 ، ص 242 ) مصداق آیه شریفه «ِ إِنَّ اللَّهَ لا يُغَيِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِم»( رعد، 11 )
رعایت و عدم رعایت انصاف در دولت نیز آثار مثبت و منفی پیش گفته را برای آن به دنبال دارد. در نتیجه دولت عزت یافته و مورد محبت و حمایت مردم قرار می گیرد به خصوص در حوزه اقتصاد برای پیشبرد اهداف خود به موفقیت های بیشتری دستیابند. لذا میبینیم در دولتهایی که انصاف را پیشه خود نکرده با چه مشکلات و بحران هایی مواجه هستند.
4-3-2- رفق و مدارا: رعایت این اصل اخلاقی نیز در همه عرصه های اجتماعی از جمله رفتارهای اقتصادی سفارش شده است. امام علی (ع) در نامه 27 نهج البلاغه به محمد بن ابی بکر شفارش هایی در باب مکارم اخلاق به رعایا می کند:
1-فاخفض لهم جناحک: او را امر به خفض جناح فرموده است . در توضیح این عبارت بعضی گفته اند اساس مطلب آن است که پرنده ، گاهی به منظور اظهار محبت و مهربانی نسبت به جوجگان خود آنها را دور و برش جمع می کند و بالهایش را پهن کرده ،پایین می آوردتا آنان را زیر پر خود جای دهد و امام علی (ع) این تعبیر را کنایه از تواضع و فروتنی آورده است که منشا آن ترحم و دلجویی و مهربانی می باشد. .
2-و الن لهم جانبک:او را امر می کند که پهلوی خود را برای مردم نرم کند و این کنایه از رفق و نرمی در گفتار وکردار و خشونت نداشتن نسبت به آنان می باشد ، در تمام احوال در مورد حق و حقوق آنها جفا نکند و این معنا هم از لوازم تواضع و نزدیک به آن است.
3-و ابسط لهم وجهک : به او دستور می دهد روی خود را برای مردم بگشاید . این کنایه از بشاش بودن و خوش رویی با مردم دارد.
4-و آس بینهم فی اللحظه و النظره حتی لایطمع العظماء فی حیفک و لا ییاس الضعفاء من عدلک بهم : چهارمین سفارش آن است که در طرز نگاه کردن به مردم میان زورمداران و ناتوانان فرق نگذارد . (به طور مثال به زورمداران بزرگوارانه و به ناتوانان حقیرانه) در این عبارت حضرت بیان می فرماید که دلیل دستور دادن به این امر این است که زورمداران به ظلم و ستم او امیدوار و ناتوانان از عدالتش ناامید نشوند. اما با این فرض زورمداران را امیدوار نسبت به ظلم و ضعیقان را مایوس از عدل دانسته که معمولا امرا و فرمانروایان نظر خود را متوجه سرمایه داران و زورمداران می کنند نه به ناتوانان و بینوایان و این توجه و رو آوردن ثروتمندان را بر آن می دارد که امیدوار شوند ستمگری و ظلم زمامداران به سود آنان تمام شود و بی توجهی نسبت به ناتوانان و دوری از مستمندان سبب می شود که آنان را از اجرای عدالت در حق خود ناامید شوند. (روحانی ، 1375 ، ج 4 ، ص 727 ) در نظام اقتصادی نیز ظهور توصیه های حضرت در عرصه های مختلف اقتصادی آثار وکارکرد مثبتی خواهد داشت . به طور مثال : در عرصه توزیع ، کسانی که واسطه در توزیع کالا هستند ، باید حال خریدارن را رعایت کنند . بدین ترتیب که اگر فردی که به آنان مراجعه می کند دارای مکنت مالی نیست ، سود زیادی از او نگیرند یا در صورت امکان از او سود مطالبه نکنند . سود متعارف را از کسانی که قوت مالی دارند بگیرند . اگر پول نقد ندارد به او مهلت دهند و یا نسیه بفروشند و اگر کسی جنسی را خرید و بعد پشیمان شد و تقاضای اقاله یا بازگرداندن کالا و پس گرفتن پول خود را کرد ، رفق و مدارا اقتضا می کند که فروشندگان این درخواست را بپذیرند و در صورتی که جنس سالم است ، پول آن را به صاحبش پس دهد.
در عرصه تولید باید کارفرما با نیروی کار و سایر عوامل تولید مدارا کند و بر آنان سخت نگیرد . مشکلات آنان را رسیدگی کند و حقوق مکفی به آنان بدهد. نیروی کار نیز باید رعایت حال کارفرما را بنماید و با او مدارا کند. نهادینه شدن چنین اخلاقی در بازار موجب می شود عملکرد بازار به صورت خودکار به گونه ای شود که دستمزدها و قیمتها عادلانه شود و به کسی اجحاف نشود. (میرمعزی ، 1391 ، ص 509 )
4-3-3-احسان: امام علی (ع) در حکمت 372 نهج البلاغه می فرماید استواری و برپایی دین و دنیا به چهارکس است که یکی از این چهار کس ، توانگری است که از نیکی و احسان بخل نورزد. احسان نیز یکی از رفتارهای اخلاقی در همه عرصه های اجتماعی است اما در عرصه اقتصادی از اهمیت ویژه ای برخوردار است که در این عرصه به صورت قناعت به سود کمتر و مهلت دادن به کسی که در پرداخت دین و وام خود عاجز است ، جود و بخشش در معاملات و مدارا با مشتری و مانند آن ظاهر می شود. نهادینه شدن این صفت اخلاقی در اقتصاد چه در بخش خصوصی (بازار) و چه دولتی تاثیر بسزایی در گسترش عملکرد این بخش دارد .( به نقل از میرمعزی ، 1391، ص ص 513 و 514 ) در ادامه حکمت ، حضرت می فرماید : « آن که نعمت های خدا بر وی فراوان گشت نیازهای مردم به او زیاد شود . پس کسی که واجبات مالی خویش را بپردازد زمینه ی دوام و پایداری نعمت هایش را فراهم ساخته و کسی که واجبات مالی خود را نپردازد آن را در معرض نابودی و تباهی قرار داده است. »
در توضیح این سخن از حضرت باید گفت لازمه فزونی نعمت خدا بر بنده افزایش درخواست های مردم به اوست تا برای صاحب نعمت روشن شود که سپاس نعمت و اقدام بر احسان به نیازمندان در حد لازم برای رضای خدا امر واجبی است. در این باره نیز با بیان اینکه لازمه احسان پایدار ساختن نعمت است و بدین وسیله بنده نعمت الهی را برای خود همیشگی می سازد و فزونی می دهد ، به ترغیب و تشویق پرداخته است . و با بیان اینکه اقدام نکردن به واجبات ، باعث به نیستی کشاندن نعمت است از آن برحذر داشته است . ( عطایی ، 1374 ، ج 5 ، ص 722 ) با توجه به سخنان حضرت ، احسان هم منفعت برای خود احسان کننده دارد و هم وضع اقتصادی نظام و توازن طبقات اقشار مختلف جامعه از این حیث بهبود می یابد و هم باعث ریشه کن کردن فقر که معضل اقتصادی است می شود چرا که روشن ترین مصداق احسان دستگیری از فقیران و ضعفیان است. ( به نقل از میر معزی ، 1391 ،ص 513 )
4-3-4-صداقت: در حوزه اقتصاد ، صداقت یک اصل اخلاقی است که به طور غیر مستقیم می تواند نقش مهم را در رشد اقتصادی ایفا کند. همانا صداقت باعث جلب اعتماد در برقراری معاملات می شود لذا سرعت رشد معاملات بالا می رود و در نتیجه کارایی بازارها افزایش می یابد. همچنین صداقت پشتیبانی خیل عظیم مردم و محبت آنها را فراهم می آورد. ( به نقل از همان، ص 519 )
4-3-5-وفای به عهد: امیر مومنان علی (ع) در نامه 53 نهج البلاغه به مالک اشتر فرمان می دهد که اگر به دشمن خود هم وعده ای داد ه ای ، باید به پیمان خود وفا کنی : « اگر بین خود و دشمنت پیمانی بستی یا تعهد کردی که به او پناه دهی ، جامه وفا را بر عهد خود بپوشان و تعهدات خود را محترم بشمار و جان خود را سپر تعهدات خویش قرار ده .»
اهمیت وفای به عهد در حیات تمدنی انسان ها به درجه ای است که میتوان گفت اگر همه امتیازات تمدن برای یک جامعه فراهم شود ، مگر این پدیده حیاتی ، آن جامعه نمی تواند از تمدن دم بزند. در آئین مقدس اسلام وفای به عهد یکی از وظایف مسلمین است ، خواه موقع جنگ باشد یا صلح ، طرف پیمان مسلمان باشد یا غیر مسلمان؛ به این ترتیب پایبند بودن به تعهدات – با دوست و دشمن – از مهمترین پایه های نظام اجتماعی بشر است. در روایات آمده است که « طلحه و زبیر » مدتی بعد از بیعت با علی (ع) به خدمتش آمدند و برای رفتن به عمره از آن حضرت اجازه گرفتند. امام (ع) که آثار نفاق و پیمان شکنی را در چهره آنان میدید بار دیگر از آنها پیمان وفاداری و بیعت گرفت ، ولی همان گونه که می دانیم آنان به پیمان خود وفادار نماندند و آتش « جنگ جمل » را روشن کردند که در آن بیش از ده هزار نفر از مسلمین سوختند. (مدیریت مطالعات و تحقیقات حوزه نمایندگی ولی فقیه در جهاد کشاورزی ، 1389 ،ص 65 ) نظام اقتصادی نیز از این امر مستثنی نیست و وفای به عهد به عنوان سرمایه اجتماعی می تواند ثمر بخش و به عکس پیمان شکنی ضررهای فراوانی را به بار آورد. وفای به قراردادها و عهدها هم موجب جلب اعتماد و وثوق در بازارها می شود و هم باعث کاهش تخلفات و افزایش کارایی شود . ( به نقل از میرمعزی ، 1391 ،ص 522 )
4-3-6-امانتداری در مقابل خیانت: امانت در کلام مولا با تعابیر مختلفی آمده است که تمام این تعابیر در یک جهت است . به عنوان مثال می فرمایند: «امانتداری رستگاری و سعادتی است برای آن کس که رعایت کند» «اساس اسلام ، امانت داری است.» « امانت نگه داری است ( یعنی نگهداری اموال و اسرار مردم ) . » «امانت داری نیکو سرفصل اعتقادات انسان است .» واضح است با این نوع نگاه که امام علی (ع) به امانت و ادای صحیح آن دارد ، تا چه اندازه عمل به این فضیلت اخلاقی برای تعالی انسان مهم و حیاتی است . حضرت یکی از ویژگی های با تقوایان را امانت داری و محافظت از انچه خداوند به آنها امر کرده می داند و می فرماید : « …لا یضیع ما استحفظ …» ؛ انسان با تقوا ، امانت هایی را که در دست اوست ضایع نمی کند و در آنچه دین و کتاب خدا حفظ و نگهبانی آن را از او خواسته است کوتاهی نمی ورزد زیرا پرهیزگاری و لزوم حفظ حدود الهی او را از این کار باز می دارد. (مدیریت مطالعات و تحقیقات حوزه نمایندگی ولی فقیه در جهاد کشاورزی ، 1389 ،ص 171 ) بدیهی است که امانتداری در عرصه اقتصاد موجب کاهش بسیاری از مفاسد اقتصادی و خیانتهای مالی می شود . اختلاس ها و اکثر مفاسد مالی و اقتصادی دیگر که برای نظام اقتصادی کمر شکن است و باعث انحطاط آن می شود از خیانت در امانت نشات می گیرد.
4-3-7-حسن خلق: امام علی (ع) در نهج البلاغه در حکمت 38 می فرماید : « اکرم الحسب حسن الخلق » ؛ خوش خویی گرامی ترین بزرگی و شخصیت است از آن رو که والاترین کمالات جاودانه است ، آدمیان را تشویق به خوش خویی فرموده است . در جایی دیگر می فرماید: « کفی بالقناعه ملکا و بحسن الخلق نعما» حضرت لفظ نعیم را استعاره از نیک خویی آورده است از آن رو که باعث کامیابی است. ( عطایی ، 1374 ، ج 5 ، ص ص 443 ، 607 )
حسن خلق در حوزه اقتصاد چه در بعد خرد و چه در بعد کلان آثار فراوانی دارد. در روایت حضرت می فرماید : آن که خوی نیک داشته باشد دوستانش زیاد می شود و دلها به او انس و الفت گیرند. (باقری طاقانکی ، ناصری نژاد ، 1391 ، ص 331 ) بی تردید جلب محبت و دوستی دیگران در اقتصاد بی تاثیر نیست .افزایش دوستی و الفت در هر عرصه ای می تواند موفقیت هایی را به بار آورد . با حسن خلق و خوش رویی محبت و اعتماد فعالان اقتصادی جلب می شود و این می تواند موفقیت هایی را در چرخه اقتصاد رقم بزند.

نتیجه گیری:
رعایت رفتارهای اخلاقی با عنوان فضیلت و پرهیز از برخی رفتار های اخلاقی با عنوان رذیلت در نظام اقتصادی، آثار و کارکردهای مثبتی دارد چه در بخش دولتی و چه در بخش خصوصی و فردی از جمله : حمایت خداوند از نظام ، پشتیبانی مردم از دولت و نظام ، کاهش فساد اقتصادی ( اختلاس ، ربا و…) استفاده بهینه از منابع مالی ، رونق اقتصادی ، کاهش فقر ، افزایش امنیت اقتصادی ، عادلانه شدن قیمت ، افزایش اعتماد در بازار و…. .

منابع و مآخذ:
*قرآن
*نهج البلاغه
کتاب ها :
کتب فارسی :
1-باقری طاقانکی ، ناصری نژاد ، برای تمام خانواده ها ، جلد اول ، چاپ هفتم ، قم : انتشارات بوستان احمدی ، 1391 .
2-دهخدا ، علی اکبر ، لغت نامه ، جلد دوم ، چاپ اول ، تهران : موسسه انتشارات دانشگاه تهران، 1372
3- طباطبایی ، محمد حسین ، ترجمه تفسیر المیزان ( ترجمه محمدباقر موسوی همدانی ) ، جلد اول ، چاپ بیست و هفتم ، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم ، 1387 .
4-مطهری ، مرتضی ، احیای تفکر دینی ،چاپ سی ام ، قم:انتشارات صدرا ، 1388 .
5- _________ ، گفتارهایی در اخلاق اسلامی ، چاپ هفتم ، قم: انتشارات صدرا، 1392 .
6- _________ ، نظری بر اقتصاد اسلامی ،چاپ دهم ، قم: انتشارات صدرا ، 1380 .
7- میرمعزی ، حسین ، نظام اقتصادی اسلام ، چاپ دوم ، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی ، 1391 .
8- مدیریت مطالعات و تحقیقات حوزه نمایندگی ولی فقیه در جهاد کشاورزی ، درس های اخلاقی از نهج البلاغه ، چاپ اول ، قم : شرکت ناجی گستر ، 1389 .
9- میثم ابن علی بن میثم بحرانی ، ترجمه شرح نهج البلاغه ابن میثم ( ترجمه قربانعلی محمدی مقدم ) ، جلد دوم ، مشهد : بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی ، 1375 .
10- میثم ابن علی بن میثم بحرانی ، ترجمه شرح نهج البلاغه ابن میثم ( ترجمه سید محمد عارف ) ، جلد سوم ، مشهد : بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی ، 1370 .
11- میثم ابن علی بن میثم بحرانی ، ترجمه شرح نهج البلاغه ابن میثم ( ترجمه حبیب الله روحانی ) ، جلد چهارم ، مشهد : بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی ، 1375 .
12- میثم ابن علی بن میثم بحرانی ، ترجمه شرح نهج البلاغه ابن میثم (ترجمه محمدرضا عطایی ) ، جلد پنجم ، مشهد : بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی ، 1374 .
کتب عربی :
1-اویس کریم محمد ، المعجم الموضوعی لنهج البلاغه ، مشهد : بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی ، 1366 .

پایگاه اینترنتی :
1-www . zohur 12 . ir ، 4/ 7 / 1393 .
2- سایت ویکی پدیا ، دانشنامه آزاد ، 23 / 8 / 2015 .